अ‍ॅनाबॉलिक स्टेरॉयड्स : बॉडीबिल्डिंगच्या नादात तरुणांचे आरोग्य नष्ट करणारा धोकादायक सापळा
अ‍ॅनाबॉलिक स्टेरॉयड्स : बॉडीबिल्डिंगच्या नादात तरुणांचे आरोग्य नष्ट करणारा धोकादायक सापळा
लेखक परिचय
डॉ. जयंत कुमार रामटेके, एम.पी.एड (यूजीसी नेट), सेठ केसरीमल पोरवाल कॉलेज, कामठी, नागपूर येथे असोसिएट प्रोफेसर आहेत, आणि त्यांना 25 वर्षांहून अधिक शिक्षणाचा अनुभव आहे. ते आरोग्य जागरूकता कक्षाचे समन्वयक म्हणून कार्यरत असून, आरटीएम नागपूर विद्यापीठांतर्गत बॉक्सिंग आणि इतर खेळांमध्ये सीडीसी सदस्य, अध्यक्ष/निवड समितीचे सदस्य यासारख्या महत्त्वपूर्ण भूमिका पार पाडल्या आहेत. त्यांना सर्वोत्कृष्ट शिक्षक पुरस्कार (2005), महात्मा फुले संशोधन प्रतिभा पुरस्कार (2012), गुरुदेव रवींद्रनाथ टागोर मेमोरियल पुरस्कार (2024) आणि डॉ. भीमराव आंबेडकर राष्ट्रीय गौरव सन्मान (2025) यांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. डॉ. रामटेके यांनी राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारताचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या अनेक खेळाडूंना मार्गदर्शन केले आहे. ते 501 इन्स्पिरेशनल कोट्स ऑन स्पोर्ट्स अँड गेम्स, योगाची प्रासंगिकता: भूत, वर्तमान आणि भविष्य, रिलेवन्स ऑफ योगा: पास्ट, प्रेझेंट अँड फ्यूचर* आणि थँक यू बाबासाहेब या पुस्तकांचे लेखक आहेत. सामान्य विद्यार्थ्यांमध्ये तंदुरुस्ती आणि खेळांबद्दल आवड निर्माण करून केवळ चॅम्पियन तयार करणे नव्हे, तर खेळभावनेने युक्त आदर्श नागरिक देशाला देणे हे त्यांचे ध्येय आहे.
*एनाबॉलिक स्टेरॉयड्स: एक धोकादायक जाळे*
आजकाल तरुणांमध्ये तंदुरुस्ती आणि बॉडीबिल्डिंगचा क्रेझ झपाट्याने वाढत आहे. जिममध्ये घाम गाळून स्नायूयुक्त आणि आकर्षक शरीर बनवण्याची इच्छा अनेक तरुणांना स्टेरॉयड्ससारख्या धोकादायक मार्गाकडे घेऊन जात आहे. हे स्टेरॉयड्स केवळ बेकायदेशीरच नाहीत, तर आरोग्यासाठी अत्यंत हानिकारक देखील आहेत. शारीरिक शिक्षण तज्ज्ञ आणि एंड्रोलॉजिस्ट डॉ. जयंत कुमार रामटेके यांनी या विषयावर गंभीर चिंता व्यक्त केली आहे आणि तरुणांना याच्या दुष्परिणामांबद्दल सावध केले आहे.
*स्टेरॉयड्स: एक लपलेला धोका*
जिममध्ये नव्याने येणाऱ्या तरुणांना अनेकदा स्नायूयुक्त शरीर असलेली व्यक्ती आदर्श म्हणून दाखवली जाते. नैसर्गिकरित्या असे शरीर बनवणे अत्यंत कठीण आहे, परंतु जिम प्रशिक्षक, सप्लिमेंट दुकाने आणि बेकायदा नेटवर्कच्या दबावाखाली तरुण प्रोटीन पावडरपासून सुरुवात करून स्टेरॉयड्सपर्यंत पोहोचतात. डॉ. रामटेके सांगतात की प्रशिक्षक अनेकदा “एक सायकल” (स्टेरॉयड्सचा कोर्स) आणि पोस्ट सायकल थेरपी (PCT) चा उल्लेख करतात, परंतु वैद्यकीय प्रशिक्षणाशिवाय या सल्ल्यांचा धोका आहे. भारतातील काळ्या बाजारातून मिळणारी स्टेरॉयड्स, जी अनेकदा लेबल आणि एक्सपायरी डेटशिवाय असतात, आरोग्यासाठी आणखी जोखमीची ठरतात.
*स्टेरॉयड्सचे गंभीर दुष्परिणाम*
डॉ. रामटेके, जे संशोधक, शारीरिक शिक्षणतज्ज्ञ आणि तंदुरुस्ती तज्ज्ञ म्हणून उच्च स्तरावरील खेळाडूंना प्रशिक्षण देतात, सांगतात की स्टेरॉयड्सचे दुष्परिणाम जीवाला धोका निर्माण करू शकतात. प्रमुख दुष्परिणाम खालीलप्रमाणे आहेत:
1. *हार्मोनल असंतुलन आणि वंध्यत्व*: बाह्य टेस्टोस्टेरॉनच्या वापराने वृषण संकुचित होऊ शकतात, शुक्राणू निर्मिती थांबू शकते, लैंगिक इच्छा कमी होऊ शकते आणि नपुंसकतेची समस्या उद्भवू शकते. ‘फर्टिलिटी अँड स्टेरिलिटी’ जर्नलनुसार, दीर्घकाळ स्टेरॉयड वापरामुळे 50% पुरुषांमध्ये कायमस्वरूपी वंध्यत्व येऊ शकते.
2. *केस गळणे*: स्टेरॉयड्स DHT हार्मोन वाढवतात, ज्यामुळे केस पातळ होणे आणि टक्कल पडणे सुरू होऊ शकते. भारतीय त्वचाविज्ञान तज्ज्ञांच्या अभ्यासानुसार, 80% वापरकर्त्यांमध्ये एका वर्षात केस पातळ होण्यास सुरुवात होते.
3. *गायनोकोमॅस्टिया*: अतिरिक्त टेस्टोस्टेरॉनचे एस्ट्रोजेनमध्ये रूपांतर झाल्याने पुरुषांमध्ये स्तनासारखी रचना विकसित होऊ शकते, ज्यासाठी शस्त्रक्रियेची गरज भासते.
4. *हृदयाशी संबंधित जोखीम*: स्टेरॉयड्स हृदयाच्या स्नायूंना असामान्यपणे वाढवतात, ज्यामुळे हार्ट अटॅक आणि अचानक हृदयविकाराचा धोका वाढतो. हार्वर्डच्या अभ्यासानुसार, स्टेरॉयड वापरकर्त्यांमध्ये अचानक मृत्यूचा धोका चारपट जास्त आहे.
5. *यकृत आणि मूत्रपिंडाचे नुकसान*: तोंडी स्टेरॉयड्स यकृतासाठी विषारी असतात, ज्यामुळे कावीळ, यकृताचा कर्करोग किंवा सिस्ट होऊ शकतात. कमी पाणी आणि उच्च प्रोटीन आहारामुळे मूत्रपिंडाला देखील नुकसान होऊ शकते.
6. *मानसिक आरोग्यावर परिणाम*: स्टेरॉयड्समुळे मूड स्विंग्स, राग, नैराश्य आणि आत्महत्येची प्रवृत्ती वाढते. ‘सायकियाट्री टुडे’ नुसार, स्टेरॉयड वापरकर्त्यांमध्ये आत्महत्येचे प्रमाण दुप्पट आहे.
*स्टेरॉयड्सचा गैरवापर: एक सामाजिक आव्हान*
‘ब्रिटिश जर्नल ऑफ स्पोर्ट्स मेडिसिन’ (2023) नुसार, 18-35 वयोगटातील शहरी भारतीय पुरुषांमध्ये स्टेरॉयड वापर 400% वाढला आहे. जिम प्रशिक्षक, सप्लिमेंट कंपन्या आणि बेकायदा नेटवर्क ही समस्या वाढवत आहेत. अनेक प्रशिक्षक वैद्यकीय पदवीशिवाय स्टेरॉयड्सचे इंजेक्शन देत आहेत, ज्यामुळे तरुणांचे आरोग्य धोक्यात येत आहे. डॉ. रामटेके म्हणतात, “जिममध्ये अनियंत्रित स्टेरॉयड वापर ही तुमची जबाबदारी आहे. तरुण अनभिज्ञ आहेत, आणि दुष्परिणामांची जाणीव होईपर्यंत खूप उशीर झालेला असतो.”
*प्रसिद्ध व्यक्तींची उदाहरणे*
डॉ. रामटेके ऑस्ट्रेलियन बॉडीबिल्डर अझीझ सर्गेयेविच (झीझ) यांचे उदाहरण देतात, ज्यांचा स्टेरॉयड्सच्या गैरवापरामुळे वयाच्या 22 व्या वर्षी हार्ट अटॅकने मृत्यू झाला. मिस्टर ऑलिम्पिया रॉनी कोलमैन यांना सात पाठीच्या शस्त्रक्रियांनंतर व्हीलचेअरवर यावे लागले. अर्नोल्ड श्वार्झनेगर यांनीही स्टेरॉयड्समुळे त्यांच्या हृदयाच्या आरोग्याला झालेल्या नुकसानाची कबुली दिली आहे.
*उपाय*
डॉ. रामटेके सल्ला देतात की स्टेरॉयड्सचा वापर फक्त पात्र डॉक्टर किंवा प्रशिक्षित प्रशिक्षकांच्या देखरेखीखाली करावा, आणि रक्तदाब, साखरेची पातळी आणि शरीराच्या प्रगतीचे निरीक्षण करावे. परंतु त्यांचे स्पष्ट मत आहे की स्टेरॉयड्सपासून दूर राहणे हाच उत्तम पर्याय आहे. ते म्हणतात, “तंदुरुस्तीचे उद्दिष्ट इन्स्टाग्राम रील्ससारखे अल्पकालीन नाही, तर दीर्घकालीन आरोग्य असावे. जिवंत राहणे सर्वात महत्त्वाचे आहे.”
*निष्कर्ष*
तरुणांना स्टेरॉयड्सच्या धोकादायक जाळ्यातून वाचवण्यासाठी जागरूकता आवश्यक आहे. जर तुम्ही किंवा तुमचा कोणी परिचित स्टेरॉयड्सचा वापर करत असेल, तर तात्काळ डॉक्टर, एंडोक्रिनोलॉजिस्ट किंवा एंड्रोलॉजिस्टशी संपर्क साधा. नैसर्गिक तंदुरुस्ती स्वीकारा आणि निरोगी रहा. डॉ. रामटेके यांचा संदेश आहे, “तुमचे आरोग्य ही तुमची प्राथमिकता असावी. योग्य माहिती घ्या आणि बेकायदा स्टेरॉयड्सपासून दूर रहा.”
हा लेख डॉ. जयंत कुमार रामटेके यांच्या अनुभवांवर आणि विचारांवर आधारित आहे, जे तरुणांना स्टेरॉयड्सच्या धोक्यांपासून वाचवण्यासाठी लिहिले गेले आहे.
