आधुनिक काळात समाजकार्य हे देखावा बनून राहू नये ! (जागतिक सामाजिक कार्य दिन विशेष)
आधुनिक काळात समाजकार्य हे देखावा बनून राहू नये !
(जागतिक सामाजिक कार्य दिन विशेष)
जगातील महान समाजसुधारकांची नावे आपल्या मनात येताच, त्यांच्याबद्दल आदर आणि श्रद्धेने आपण भरून जातो, कारण त्यांनी लोकांच्या कल्याणासाठी संघर्षाचे जीवन जगले, अपार वेदना, दुःख सहन केले आणि कठीण परिस्थितीशी झुंज दिली. स्वतःची पर्वा न करता, त्यांनी आयुष्याच्या शेवटपर्यंत लोकांच्या हक्कांसाठी, मानवतेसाठी, समानतेसाठी, एकतेसाठी आणि समाजाच्या उन्नतीसाठी काम केले. त्यांना लोकांच्या समस्या आणि त्यांच्या वेदना जाणवल्या आणि त्या वेदना सुद्धा त्यांनी जगल्या. भेदभाव, जातीयवाद, लिंगभेद, वर्णव्यवस्था, अन्याय, सामाजिक विसंगती आणि कुप्रथा अशा अनेक वाईट गोष्टींचे उच्चाटन करण्यासाठी त्यांनी पुढाकार घेतला. आज प्रत्येक व्यक्तीला असलेले अधिकार हे त्या समाजसुधारकांच्या कठोर परिश्रमाचे फळ आहेत. प्राण्यांपेक्षाही वाईट परिस्थितीतून जात मानव आजच्या या स्थितीत पोहोचला आहे. अनादी काळापासून, सती प्रथा, देवदासी प्रथा, अस्पृश्यता, चेटकीण शिकार, बालविवाह, बहुपत्नीत्व, स्त्री जननेंद्रियाच्या विच्छेदनाची प्रथा, स्त्री भ्रूणहत्या यासारख्या भयानक प्रथा भारतात प्रचलित सामाजिक दुष्कृत्ये होती. मुलींच्या पालकांसाठी हुंडा हा आणखी एक प्रमुख चिंतेचा विषय होता, ज्यामुळे स्त्रीभ्रूणहत्येचे कारणही वाढले. महिलांना शिक्षणापासून वंचित ठेवण्यात आले होते, पितृसत्ताक व्यवस्था प्रबळ होती. खालच्या जाती आणि स्त्रियांना प्राण्यांपेक्षाही वाईट मानले जात असे. शतकानुशतके चालत आलेल्या अशा दुष्ट प्रथांचे अत्याचार आणि दडपशाही थोर समाजसुधारकांनी थांबवली. महात्मा ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी देशात स्त्री शिक्षणाची ज्योत पेटवली. भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी कर्मचाऱ्यांना आणि महिलांना हक्क दिले आणि वंचितांना समान दर्जा दिला. पंडिता रमाबाईंनी बालविवाह थांबवण्यासाठी आणि महिला व विधवांच्या शिक्षणाला बळकटी देण्यासाठी काम केले. राजा राम मोहन रॉय, ईश्वरचंद्र विद्यासागर, भूदानचे प्रणेते विनोबा भावे, पेरियार ई.व्ही. रामास्वामी, कबीर, रविदास, ताराबाई शिंदे, रमाबाई रानडे, फातिमा शेख, स्वर्णकुमारी देवी, सिस्टर निवेदिता, कादंबिनी गांगुली, धोंडो केशव कर्वे, मदर तेरेसा, बाबा आमटे, सिंधुताई सपकाळ यांच्यापासून ते वर्तमानातील मेधा पाटकर, सुपर ३० चे आनंद कुमार, कैलाश सत्यार्थी, इरोम शर्मिला, सोनम वांगचुक सारखे अनेक त्यांच्या वेगवेगळ्या सामाजिक कार्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज, संत गाडगे बाबा यांसारख्या अनेक संतांनीही देशाच्या सामाजिक विकासात अमूल्य योगदान दिले आहे. आजही, देशातील काही अनामिक सामाजिक कार्यकर्त्यांनी त्यांच्या कार्याद्वारे मानवता आणि समाजाचा विकास करण्यासाठी सर्वस्वाचा त्याग केला आहे. प्रत्येकजण स्वतःसाठी जगतो, पण जे स्वत: अगोदर दुसऱ्यांचा विचार करतात, लोकांसाठी निस्वार्थपणे जगतात आणि जे स्वतःच्या प्रसिद्धीसाठी कधीही स्वतःचे रणशिंग वाजवत नाहीत त्यांना खरे समाजसेवक म्हणतात.
दरवर्षी मार्च महिन्याच्या तिसऱ्या मंगळवारी जगभरात “जागतिक सामाजिक कार्य दिन” साजरा केला जातो. या वर्षी २०२५ च्या जागतिक सामाजिक कार्य दिनाची थीम “शाश्वत कल्याणासाठी आंतरपिढीय एकता मजबूत करणे” आहे. ही थीम पिढ्यानपिढ्या एकमेकांची काळजी घेण्याचे आणि एकमेकांचा आदर करण्याचे महत्त्व अधोरेखित करते. सामाजिक कार्य जीवनात सुसंवाद, समता आणि मानवी विकास कल्याण यावर लक्ष केंद्रित करते. माणुसकीच्या नात्याने समाजातील प्रत्येक व्यक्तीमध्ये परोपकाराची भावना असली पाहिजे. थोर लोक नेहमी म्हणायचे की जर तुम्ही सामाजिक कार्य करताय किंवा निःस्वार्थपणे लोकांना मदत केली तर कोणालाही ते कळू देवू नका, ते अशा प्रकारे करा, जेणेकरून सेवा घेणाऱ्या व्यक्तीला लाज किंवा संकोच वाटू नये आणि आपल्यात देखील अहंकार निर्माण होऊ नये. चांगली कर्मे करा आणि विसरून जा, प्रत्येक धर्माने आणि महापुरुषांनी हेच शिकवले आहे, हेच आपले मूल्य असले पाहिजे. जर आपण शरीराने, मनाने, पैशाने किंवा ज्ञानाने सक्षम असू, तर आपण कोणत्याही अपेक्षा न ठेवता आपल्या क्षमतेनुसार असहाय्यांना मदत केली पाहिजे. चांगल्या कामांचे नेहमीच कौतुक केले पाहिजे, जेणेकरून इतरांनाही प्रेरणा मिळेल, परंतु दिखाऊपणा अजिबात नसावा. माउंटेनमैन दशरथ मांझी, एक अत्यंत सामान्य वृद्ध, गरीब ग्रामीण कामगार, त्यांनी २२ वर्षांच्या अथक संघर्षातून एकट्याने डोंगर तोडून लोकांसाठी मार्ग तयार करून इतिहास रचला. आर्थिक अडचणींशी झुंजत असलेले त्यांचे कुटुंब गरिबीत जगले, परंतु त्यांनी कधीही कोणाकडूनही अपेक्षा केल्या नाहीत. आजही देशात आणि जगात असे अनेक सामाजिक कार्यकर्ते आहेत जे अगदी सामान्य जीवन जगतात पण त्यांचे कार्य असाधारण आहे. जरी अनेक सामाजिक कार्यकर्ते आधुनिकतेच्या ग्लॅमर आणि प्रसिद्धीपासून दूर असले तरी पण कधीकधी जेव्हा त्यांच्याबद्दल बातमी पाहायला-ऐकायला मिळते तेव्हा आपल्याला खूप अभिमान आणि समाधान वाटतो.
आजच्या काळात, प्रामाणिकपणे कष्ट करून पैसे कमवून असहाय्यांना मदत करणारा माणूस शोधणे खूप कठीण आहे. आपल्या देशात निवडणुकीच्या वेळी राजकारणी कोट्यवधी रुपये पाण्यासारखे खर्च करतात जेणेकरून निवडणूक जिंकल्यानंतर ते गरीब लोकांची निःस्वार्थपणे सेवा करू शकतील. ते लोकांच्या कल्याणासाठी सर्वस्व त्याग करण्याबद्दल बोलतात, नेत्यांना पक्ष बदलावे लागले तरी ते असे स्पष्टीकरण देतात की, ते फक्त लोककल्याणासाठी असे करत आहेत, त्यांना कसलाही सत्तेचा लोभ नाही आहे. आजच्या आधुनिक वातावरणाकडे पाहिले तर, प्रत्येक क्षेत्रात, सर्वत्र सामाजिक कार्यकर्त्यांचा पूर आलेला आहे. कोणतीही व्यक्ती, कधीही, आपल्या नावापुढे सामाजिक कार्यकर्ता हा शब्द जोडतो आणि विविध कार्यक्रमादरम्यान, ते रस्त्याच्या चौकात, ट्रॅफिक सिग्नलवर, गल्लोगल्ली सामाजिक कार्यकर्त्याच्या नावाने अनेक बॅनर-बोर्ड लावतात, वर्तमानपत्रांमध्ये त्यांचे संदेश प्रकाशित करतात. सध्या बॅनर-बोर्डांवर, सोशल मीडियावर अल्पवयीन मुले ही सामाजिक कार्यकर्ते म्हणून स्वतःचे फोटो लावतात. लोककल्याणासाठी निःस्वार्थपणे काम करणाऱ्या सामाजिक कार्यकर्त्यांऐवजी आजकाल फक्त छायाचित्र काढणाऱ्या कार्यकर्तेच जास्त दिसून पडतात.
समाजात मोठ्याप्रमाणात प्रभावशाली आणि श्रीमंत लोकांची संख्या आहे जी धर्मादाय कामांपेक्षा देखाव्याच्या कार्यक्रमांच्या नावाखाली पैसे खर्च करणे पसंत करतात, जेणेकरून त्याचे नाव प्रसिद्ध होईल. समाजसेवेच्या नावाखाली स्वस्त प्रसिद्धी मिळवण्याची कल्पना लोकांमध्ये मोठ्या प्रमाणात दिसून येते. गरजूंना थोडेसे अन्न, धान्याचा संच, वस्तू किंवा इतर कोणतीही मदत देऊन ते फोटो काढतात किंवा रील बनवतात आणि नंतर ते सोशल मीडियावर अतिशयोक्तीपूर्णपणे सादर करतात. जरी बहुतेक स्वयंसेवी संस्था पैसे कमविण्याचे केंद्रे असली तरी, आर्थिक समस्यांशी झुंजत असतानाही काही संस्था खऱ्या अर्थाने सामाजिक सेवेच्या कार्यात गुंतलेल्या आहेत. नवजात अनाथ मुले, असहाय्य वृद्ध, अविवाहित माता, अपंग, मानसिक आजारी लोक, एचआयव्ही बाधित मुले, ड्रग्ज व्यसनी, गंभीर आजारांनी ग्रस्त रुग्ण अशा अनेक असहाय्य गरजू लोकांना आधार देऊन, संस्था त्यांना चांगले जीवन जगण्याची संधी देते. समाज ज्यांना स्वीकारण्यास नकार देतो, ज्यांना त्यांचे स्वतःचे कुटुंब मरण्यासाठी सोडून जातात, त्या असहाय्यांना अशा संस्था निस्वार्थपणे जवळ घेतात, यालाच सामाजिक कार्य म्हणतात.
काळानुसार, देशातील सामाजिक समस्या सतत शिगेला पोहोचत आहेत. आजही देशातील अनेक मागासलेले ग्रामीण भाग मूलभूत सुविधांपासून वंचित आहेत, प्रत्येक क्षेत्रात गुन्हेगारी वाढत आहे. असंस्कृत गैरवर्तन, फसवणूक, भेसळ, भ्रष्टाचार, अंमली पदार्थांचे व्यसन, घराणेशाही, शिफारस, आर्थिक असमानता, स्वार्थ, लोभ आणि मत्सर सर्वत्र दिसून येतो. शहरात वृद्धाश्रमांची संख्या सतत वाढत आहे, घरगुती कलह आणि नात्यांमध्ये कटुता वाढत आहे. जर लोकांना समाजसेवेसाठी काम करण्यास बोलावले तर ते पळवाट शोधतात, पण ते प्रसिद्धी आणि फायद्यासाठी पुढे धावतात. सामाजिक कार्यकर्ते किंवा समाजसेवक हे जीवनातील एका मोठ्या त्यागाचे नाव आहे. जर आपण पर्यावरण, प्राणी, पक्षी, वन्यजीव, लोकांसाठी निस्वार्थपणे मनापासून चांगले काम केले तर आपण आपोआपच एक खरे समाजसेवक बनू. आज, आदर्शवादी सामाजिक कार्यकर्त्यांचा एक मजबूत पाया तयार करण्याची खूप गरज आहे, जेणेकरून येणारी पिढी ते आदर्श स्वीकारून योग्य मार्गदर्शकाची भूमिका चांगल्या प्रकारे बजावू शकेल. जर सर्व समाजसेवक, सामाजिक कार्यकर्ते किंवा आपणही, समाजाच्या समस्यांचे गांभीर्य समजून घेत, आपल्या क्षमतेनुसार जागरूकता आणि निःस्वार्थ सेवा करायला सुरुवात केली, तर देशातून प्रत्येक प्रकारची समस्या दूर होऊ शकते.
डॉ. प्रितम भि. गेडाम
